«Σωματο-Ψυχικές Συμφύσεις και Ψυχαναλυτική Ψυχοσωματική»

   Ο S. Freud, θέλοντας να περιγράψει το ψυχικό Εγώ, αυτή την δομή του ψυχικού οργάνου, είχε γράψει ότι κατά την γνώμη του, «το Εγώ είναι πριν απ’ όλα ένα σωματικό Εγώ, δεν είναι απλώς κάτι που βρίσκεται στην επιφάνεια, είναι η προβολή αυτής της επιφάνειας».

O Didier Anzieu, στηριζόμενος σε αυτό το κείμενο του Φρόιντ, περιγράφει την τάση του Εγώ να περιβάλλει το ψυχικό όργανο, λειτουργία ανάλογη με αυτήν του δέρματος που περιβάλλει το σώμα. Από αυτή την άποψη, οι δομές και οι λειτουργίες του δέρματος  προσφέρουν γόνιμες αναλογίες, οι οποίες κατευθύνουν την σκέψη αλλά και τις θεραπευτικές τεχνικές.

Το Εγώ-δέρμα, όπως και το σωματικό δέρμα, δομείται ως διαχωριστική επιφάνεια εμπλουτίζοντας τις γνώσεις μας στους όρους των συνόρων, των ορίων, των περιεχομένων». Αλλά καθορίζοντας επίσης πολλές ψυχικές διαταραχές,   όταν για παράδειγμα όπως λέει ο Anzieu η εξωτερική στιβάδα προσκολλάται σε υπερβολικό βαθμό στην εσωτερική στοιβάδα, ή όταν, όπως υποστηρίζω, περιοχές του σωματικού δέρματος προσκολλώνται με το ψυχικό δέρμα.

 

H Esther Bick, της Tavistok clinic το Λονδίνου, ορίζει με την σειρά της ένα «δεύτερο αμυντικό δέρμα», αλλά και την έννοια της «κολλώδους ταύτισης» – όταν το κοινό «ψυχικό δέρμα» ανάμεσα στην μητέρα και το παιδί της επεκτείνονται πέρα από το φυσιολογικό χρονικό παράθυρο-.

Σε μία πρώτη φάση, σύμφωνα με την Bick, κυριαρχεί  στο βρέφος μια αρχέγονη αδιαφοροποίητη προσωπικότητα-σώμα, που χρησιμοποιεί το δέρμα του Εαυτού και της μητέρας σαν όριο, το οποίο αργότερα εσωτερικεύεται και το βρέφος ταυτίζεται με αυτό, δημιουργώντας το δικό όριο. Αυτή η θέση είναι σύμφωνη με την αρχική ιδέα του Φρόιντ ότι το Εγώ είναι πρώτα απ’ όλα ένα σωματικό Εγώ. Αλλά και με την άποψη του Victor Tausk (μαθητή και φίλο το Φρόιντ) περί «disjecta membra” (διασκορπισμένα κομμάτια που συνενώνονται. Ο όρος χρησιμοποιείται στην ποίηση και στην αγγειοπλαστική).

Το φαινόμενο του «δεύτερου δέρματος» το οποίο αντικαθιστά την 1^η δερματική ενσωμάτωση, εμφανίζεται με την μορφή ενός μυϊκού «κελύφους», μυϊκού δηλαδή τύπου αυτοπερίεξης . Ουσιαστικά το «δεύτερο δέρμα»  είναι  ένα περιτοίχισμα μυϊκής δυσκαμψίας, κινητικής διέγερσης ή σωματικού πόνου. Η Bick συσχετίζει το παιδικό έκζεμα με το δεύτερο αυτό δέρμα.

Μας δίνει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός πεντάχρονου κοριτσιού, του οποίου η περίοδος ταΐσματος χαρακτηρίζεται από ανορεξία και προβλήματα στο επίπεδο δέρματος-περιέκτη , με την μορφή της συνεχούς απαίτησής της τα ρούχα της να είναι πολύ σφικτά, και τα κορδόνια στα παπούτσια της γερά δεμένα.

Η Bick επίσης αναφέρει την περίπτωση μία μικρής κοπέλας που περιγράφει τον εαυτό της σαν ένα σάκο με πατάτες που θα χυθούν έξω,  διότι ο σάκος είναι γεμάτος τρύπες.

Ο Berry Brazelton που μελέτησε νεογνά και βρέφη, μιλάει για ένα «περίβλημα», χωρίς όμως να το επεξεργαστεί.

 Ο  James Grotstein, μαθητής του Βion μας λέει ότι το παιδί ακουμπά με την ράχη στο αντικείμενο στήριγμα…αισθάνεται προστατευμένα τα νώτα του, καθώς η ράχη είναι το μόνο τμήμα του σώματος που δεν μπορεί κανείς ούτε να αγγίξει, ούτε να δεί.

Τέλος O  Didier Houzel, γάλλος ψυχαναλυτής που χρησιμοποιεί την έννοια του «δεύτερου δέρματος» της Bick, περιγράφει 3 στάδια στην διαμόρφωση του ψυχικού περιβλήματος. Στο πρώτο στάδιο (το οποίο ονομάζει «άμορφο») το οποίο καθορίζεται από τον θηλασμό, το βρέφος βιώνει την ψυχική του ουσία σαν κάτι υγρό, εξ’ ου και το άγχος αδειάσματος, ή ως αέριο τρόμος έκρηξης. Ακολουθούν άλλα δύο στάδια, ένα όπου έχουν ανοίξει οι «πόροι» του ψυχικού περιβλήματος και ένα τρίτο στο οποίο έχει αποκτηθεί η τρισδιάστατη μορφή του ψυχικού χώρου που επιτρέπει την λειτουργία της περίεξης μέσω της προβολικής ταύτισης.

Με άλλα λόγια, πιο παραστατικά, με το φύσημα ενός  δισδιάστατου μπαλονιού, αυτό  αποκτά τρείς διαστάσεις, δηλαδή έναν χώρο περίεξης,  αλλά και διαφορετικά φυσικά χαρακτηριστικά από το δυσδιάστατο αντικείμενο. Πιστεύουμε  , ακολουθώντας τα νέα δεδομένα της επιστήμης της φυσικής, ότι η αλλαγή των ποιοτικών χαρακτηριστικών οφείλεται σε αυτό που ονομάζουν οι φυσικοί «ανάδυση ιδιότητας». Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να κατανοήσουμε και την υπόθεση του Freud ότι το σωματικό ένστικτο μετατρέπεται στον ψυχισμό σε ενόρμηση, η οποία  ουσιαστικά εκφράζει  μία απαίτηση έργου όπως ο ίδιος έχει πεί. Αλλά και αντίστροφα.

Στο πλαίσιο της δικής μου εμπειρίας θα ήθελα να αναφέρω την περίπτωση μίας 14χρονης κοπέλας που πάσχει από φλεγμονώδη ψευδο-όγκο.

Η Αννα αισθάνεται ότι με την εγχείριση αφαιρεσης όγκου στον αριστερό πνεύμονα που έκανε έχουν παραβιαστεί τα σύνορα του σώματός  της και φοβάται ότι η πληγή θα ανοίξει και θα χυθεί και άλλο από το μέσα της». Για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν  στρέφει το βλέμμα της προς την περιοχή των ραμμάτων και περνάει αρκετός καιρός πριν την πλύνει.

Μετά από αρκετές συνεδρίες την ρωτάω αν αισθάνεται θυμό γι’ αυτό που της συμβαίνει. «Ναι» λέει, «αισθάνομαι σαν μία ορμή να θέλει να βγει, αλλά τίποτα. Έτσι κι αλλιώς δεν πρέπει… θα αδειάσω. Η ορμή πάει πίσω. Άμα βγει, θα βγει από την πληγή μου και θα είναι κάτι βρώμικο.»

Αργότερα, την ίδια μέρα, μετά από μία μεγάλη σιωπή, με κοιτάζει στα μάτια και βγάζει το πουλόβερ της. Φορούσε ένα κοντομάνικο πουκάμισο και φαινόταν η αρχή της τομής και το Hickman (φλεβικός καθετήρας. Μέσω των συσκευών αυτών γίνονται αιμοληψίες, χορηγούνται παράγωγα αίματος, χημειοθεραπευτικά φάρμακα, αντιβιοτικά και παρεντερική διατροφή).  Με ξανακυτάει στα μάτια και μου λέει: «Με γεμίζεις και εσύ φάρμακα».

Αλλά θα αναφέρω και την περίπτωση μιας 27χρονης κοπέλας που πάσχει από λέμφωμα Hodgkin η οποία αντιμετώπιζε με μεγάλη άρνηση την αιμοληψία λέγοντάς μου ότι: «από την τρύπα το αίμα μου θα εκσφενδονιστεί από την πίεση στα 17 μέτρα».

Μου προκαλούν εντύπωση άλλοι ασθενείς μου που σωματοποιούν, διότι πολλές φορές όταν έρχονται στο γραφείο βγάζουν τα πανωφόρια τους γρήγορα και κάθονται, ενώ όταν έρχεται το τέλος της συνεδρίας, φοράνε τα ρούχα τους με αργές νωχελικές κινήσεις, σαν να ξαναβάζουν απαλά ένα «διορθωμένο» Εγώ-δέρμα .

Ας εξετάσουμε ένα άλλο κλινικό μου περιστατικό:

Ο Αλέκος είναι ένας άντρας 38 χρονών και ήλθε στο γραφείο μου παραπονούμενος ότι πολλές φορές κυριαρχείται από θλίψη και άλλες διακατέχεται από έντονο άγχος με σωματικές εκδηλώσεις, όπως αναφέρει. Επίσης παραπονείται για ένα πρόβλημα όψιμης (καθυστερημένης) εκσπερμάτωσης.  Είναι αθλητής στίβου και μένει με την μητέρα του και τον φίλο της.

Στην πορεία των συναντήσεών μας μου αναφέρει  ότι έχει συχνά πόνους στον αριστερό του ώμο που τον εμποδίζουν να γυμναστεί. Μου λέει επίσης ότι η μητέρα του, αγνοώντας το πρόβλημά του, που το είχε από την παιδική ηλικία, τον υποχρέωνε να πηγαίνει στο κολυμβητήριο, ζητώντας του να έχει καλές επιδόσεις. Επίσης, εμφάνισε αργότερα δερματίτιδα.

Στην συνέχεια μου απεκάλυψε ότι όταν κοιμάται, θέλει πάντα να υπάρχει ένα σεντόνι που να καλύπτει το σώμα του, ακόμα και το καλοκαίρι, όπως επίσης θέλει να ακουμπάει ο αριστερός του ώμος στο τοίχο.

Διατηρεί μια μόνιμη σχέση, αλλά όταν είναι συναισθηματικά πιεσμένος, πηγαίνει σε τρανσέξουαλς. Σε μία συζήτησή μας μου είπε ότι του αρέσει περισσότερο ο παθητικός ρόλος. Άλλες όμως φορές στο  σπίτι της φίλης του,  ξεσχίζει τα ρούχα του μπροστά της  και της ζητάει να ξαπλώσουν και αυτή να καλύψει το σώμα του με το δικό της. . Με τις γυναίκες λέει ότι σφίγγεται για να εκσπερματώσει, δεν θέλει να «φύγει το σπέρμα  από μέσα του».

Στο σπίτι του, τσακώνεται συχνά με την μητέρα του και τον πιάνουν κρίσεις temper tantrum  και σπάει τα έπιπλα και τις πόρτες Ένα συχνό όνειρο που έχει είναι ότι θηλάζει το στήθος της μητέρας του και της αδελφής της (είχε μείνει μεγάλο χρονικό διάστημα στο σπίτι της θείας του στην παιδική ηλικία), όπως επίσης και εικόνες αιδοιολειχίας μαζί τους. Του αρέσει λέει γιατί έχει τον παθητικό ρόλο. Αισθάνεται ότι το στήθος και η κλειτορίδα είναι το πέος και το στόμα του ο κόλπος.

Αρκετές φορές αισθάνεται ότι βγαίνει από το σώμα του, το κοιτάζει και διορθώνει τις ατέλειες του δέρματός του.

Αισθάνεται επίσης  ότι η κοινωνία του χρωστάει και είναι έντονα κριτικός και επικριτικός για τα πάντα. Όταν βλέπει ότι δεν αντιδρώ στα επικριτικά του σχόλια, προσπαθεί να μου προβάλει τις θέσεις του με τον μηχανισμό την προβολικής ταύτισης, γι αυτό και εκείνες τις στιγμές αισθάνομαι μεγάλη πίεση.

Η μητέρα είναι ένα έντονα ανασφαλές, ψυχαναγκαστικό  και ψυχρό συναισθηματικά άτομο. Ο Αλέκος μου λέει ότι πάντα έτσι ήταν. Να μετράει συνέχεια τα χρήματά της και να έχει κλειστά τα πατζούρια στο σπίτι τους για να μην σκονιστεί . Λέει μάλιστα χαρακτηριστικά: «Η μητέρα μου δεν ήξερε ότι βρισκόμουν στην αγκαλιά της, σκεφτόταν τα χρήματά της. Όταν ήταν απούσα, ήταν πολύ παρούσα και όταν ήταν παρούσα ήταν πολύ απούσα.»

Έχει μία μικρότερη αδελφή και οι γονείς του χώρισαν όταν ήταν μικρός. Οι κάθε γονέας πήρε από ένα παιδί και τα χρησιμοποίησαν το ένα εναντίον του άλλου στο δικαστήριο. Τα αδέλφια δεν έχουν καμία επικοινωνία από τότε.

Ας μελετήσουμε αυτό το περιστατικό, αλλά και τα άλλα στα οποία αναφερθήκαμε πιο πάνω. Είναι εμφανές ότι το ψυχικό περίβλημα που περιγράψαμε δεν είναι λειτουργικά άρτιο. Στην πραγματικότητα οι ασθενείς αυτοί πάσχουν από έλλειψη ορίων: αβεβαιότητα ως προς τα όρια μεταξύ ψυχικού και σωματικού Εγώ, η οποία κάνει το άτομο να πιστεύει ότι δεν κατοικεί κανείς την ζωή του, και αίσθημα ότι παρατηρεί κανείς από έξω να λειτουργούν το σώμα του και η σκέψη του, ότι δηλαδή παρίσταται σαν  θεατής αυτού που Είναι και συγχρόνως δεν Είναι η ύπαρξή του. Και βέβαια μία σύγχιση της σεξουαλικής ταυτότητας. (πολύ σωστά η Τέση η Τσαμπαρλή , όπως και η γαλλική σχολή ψυχανάλυσης δίνουν μεγάλη σημασία στον ρόλο των αδελφικών σχέσεων)

Αυτό το βλέπω συχνά κυρίως με τους καρκινοπαθείς ασθενείς μου, οι οποίοι, όπως η Ελένη, λένε ότι βρίσκονται έξω από το κάδρο, ή όπως ο Κώστας υποστηρίζουν   ότι περπατάνε στο πεζοδρόμιο, ενώ οι άλλοι βρίσκονται στον δρόμο.

Τι είπαμε μέχρι τώρα?

Ότι το Εγώ οριοθετείται από μία μεμβράνη αντίστοιχη με αυτή του σωματικού δέρματος και έχει έναν ρόλο προστατευτικό αλλά και περιέκτη. «Το Εγώ-δέρμα», όπως το ονομάζει ο Didier Anzieu έχει απαρχή την δερματική επαφή φροντιστή-βρέφους.  Σε παθογόνες περιστάσεις, μας λέει η Esther Bick, όπου δεν «πλάθεται» αυτή η μεμβράνη, τότε το βρέφος δημιουργεί ένα «δεύτερο δέρμα» που χαρακτηρίζεται από μυϊκή ακαμψία και προβλήματα στην επικοινωνία.

Από την δική μου την πλευρά εκφράζω την υπόθεση ότι σε παθολογικές καταστάσεις, όπως είναι η σωματοποίηση, το «Εγώ-δέρμα» δεν έχει «αναδυθεί» μεταφορικά από το σωματικό δέρμα, αλλά  παραμένει συγκολλημένο μαζί τουσε πολλά σημεία  και παίρνει την μορφή της δομής αυτής που η δερματολογία ονομάζει σύμφυση. Αυτή την σύμφυση την ονομάζω «σωματο-ψυχική σύμφυση» και θεωρώ ότι παίζει σημαντικό ρόλο στην «οικονομική» κατά  Freud  και  κατά Pierre Marty ( της Ψυχοσωματικής Σχολής του Παρισιού) λειτουργία, δηλαδή «να ακολουθούμε το πεπρωμένο των ενορμήσεων και να εκτιμούμε την ποσότητά τους»  όπως έλεγε ο Freud.  Ενορμήσεις  οποίες,  όταν υπάρχει ένας κίνδυνος υπερχείλισης του ψυχισμού, μετά από ένα ψυχικό τραύμα για παράδειγμα, απεμπλέκονται και όπως περιγράφει πολύ καλά ο Benno Rosenberg, παίρνουν τον δρόμο του σώματος, μετατρεπόμενες σε ένστικτα.

Γιατί όμως το σώμα δεν μπορεί να ελέγξει  αυτή νε νέα ποσότητα ενστίκτου?

Ας φέρουμε στο μυαλό μας την ροή ενός ποταμού. Σε κανονικές συνθήκες το νερό κυλάει ήρεμα και σταθερά. Όταν όμως υπάρχει ένας μεγάλος βράχος στην πορεία του, τότε παρατηρούμε περιδινήσεις, έντονoυς στροβιλισμούς , το σύστημα μετατρέπεται σε χαώδες και πολλές φορές αυξάνει την έντασή του.

Κατ’ αναλογία, η ψυχική ενέργεια μπορεί να προσκρούσει στις συμφύσεις και να αποκτήσει μία χαώδη δομή την οποία δεν μπορεί να ελέγξει το σώμα. Ετσι αυτή μπορεί αν εκτονωθεί σε ένα σωματικό σύστημα ή όργανο και αν αυτό είναι επιβαρυμένο, κληρονομικά για παράδειγμα, μπορεί να νοσήσει.

Τέλος,  είναι δυνατόν επίσης η διαδικασία αυτή να επηρεάσει αρνητικά μια φαρμακευτική αγωγή, η οποία να μην έχει την αναμενόμενη θεραπευτική δράση.